İRAN HAKKINDA – ŞİP ŞAK GENEL KÜLTÜR

İran’ın Dili

• Resmi dil Farsça
• Farsça’dan dilimize geçmiş 2000’e yakın kelime vardır. Örneğin: Armut, badem, belki, arzu, ciğer, borç, ezber, feryat…

İran’ın Başkenti Neresi?

• Tahran, ülkenin başkenti ve en büyük şehri olmasının yanı sıra aynı zamanda ekonomik merkez.
• Tahran‘daki reformistler ve muhafazakarlar arasındaki enteresan dinamikleri okumak için tıklayın.
• Tahran’ın güngüz kuzu, gece kurt hallerini Tahran Gece Hayatı yazımızdan okuyabilirsiniz.
• Diğer önemli şehirler: Tebriz, İsfahan, Meşhed ve Yezd.

İran’da Din

• Tahmin edebileceğiniz gibi ülkenin %90’ını Şii Müslümanlar, %8’ini Sünni Müslümanlar, kalan %2’yi ise diğer dinlere mensup insanlar oluşturur.
• Ülkenin resmi mezhebi Şiilik’tir.
• Şeriatla yönetiliyor.
• Zerdüştlük inancı hala İran’ın has dini olarak kabul ve saygı görüyor. Hala ülkede 25 bin inananı var. Hindistan ve Amerika’dan sonra dünyadaki en büyük Zerdüşt nüfusu İran’da. Zaten Amerika’daki nüfusun önemli bir kısmı İslam Dervimi’nden sonra İran’dan göç edenlerden oluşuyor.

Arap Alfabesi

• İran’da Arap alfabesi kullanılıyor ve cümleler sağdan sola okunuyor.

İran Para Birimi

• İran para birimi olarak İran Riyali’ni (IRR) kullanıyor. 1 Türk Lirası 10462.78 İran Riyali değerinde. (Eylül 2016)

İran Nüfusu (Temmuz 2016)

• Ülke Nüfusu: 82.801 milyon
• Yapılan araştırmalara göre nüfusunun %61’ini Farslar, %16’sını Azerbaycan Türkleri, %10’unu Kürtler, %6’sını Lurlar, %2’sini Beluciler, %2’sini Araplar ve kalan %2’yi de Kaşkay Türkleri ve diğer Türkmen grupları oluşturuyor.

İran Nasıl Yönetiliyor?

• İslam Cumhuriyeti politik sistemi 1979 İran Anayasası’na dayanır.
• İran dini lideri aynı zamanda silahlı kuvvetlerin başkomutanı ve savaş açma, barış yapma konusunda tek yetkili.
• Danışmanlar konseyi İran dini liderini seçer veya görevden alır, dini lidere görevleri konusunda danışmanlık yapar.
• İran Devlet Başkanı dini liderden sonra en yüksek otoriteye sahip insandır. Dört yılda bir seçilir ve bir kişi en fazla iki dönem başkanlık yapabilir.
• İran Meclisi tek meclisli bir yapıdır, yasama faaliyetlerini yürütür.

Yüzölçümü

• İran 1.648.195 km²’lik yüzölçümüyle Ortadoğu’nun 2. , Dünya’nın ise 18. en geniş yüzölçümüne sahip ülkesi.

İran’ın Komşuları

• İran; Türkiye, Azerbaycan, Ermenistan, Irak, Pakistan, Afganistan ve Türkmenistan ile kara sınırına sahip.

İran’ın Coğrafyası ve İklimi

• İran’ın büyük kısmı çöl olmakla beraber, Hazar Denizi’ne kıyısını olan dağlık bölge Karadeniz gibi yemyeşil bir yer. Ülkenin özellikle kuzey kesiminde aralık-şubat arası hava sıcaklığı neredeyse donma noktasının altında oluyor.
• İran, dünya’daki en dağlık ülkelerden biri.
• İran’a ne zaman gitmeli? Yılın en ideal hava sıcaklıkları Mart ve Mayıs ayları arasında oluyor bu yüzden İran’ın en çok turist alan ayları bu aylar.

İran Ekonomisi

• İran’ın ekonomisini büyük bölümde tarım, turizm, doğalgaz-petrol ihracatı oluşturuyor.
• İran’ın imajı sebebiyle yabancılar gitmiyor sanıyorsanız yanılıyorsunuz. Hatta batı ile ilişkileri 2016’da iyileştikten sonra alt yapı yetersizliği patlak verdi. Yılın belli dönemlerinde otellerde yer bulmak çok zor oluyor. Şu an bolca otel inşaatı var.

İran’da Kültür

• İranlılar Arap değildir. Türkler gibi bulundukları coğrafyadan etkilenmiş ama kökleri başkadır ve kendilerine özgü bir kültürleri vardır.
• Orta Doğu insanından farklı olarak İranlıların %90 Kafkasya kökenlidir.  Bu genetik araştırmalarla ortaya konulmuştur.
• İran’da oldukça kozmopolit bir toplum yapısına sahip. 79 milyonun sadece %61’i Farsi (İranlı). En büyük azınlık Azeriler, ikincisi Kürtler… Sadece 9000 kişi olmakla birlikte ufak bir Yahudi cemaati bile var.
• İran mutfağı Türk mutfağına oldukça yakın. Tereyağlı pilavla servis edilen kebaplar, naneli ayran, yaygın çay kültürü oldukça benzer.
• İran’ın çok zengin ve ağdalı bir mutfak kültürü var. Bu yüzden İran mutfağında çok da hafif yemeklere rastlamazsınız. En özel ve dillere dolanmış İran yemeklerinin olmazsa olmazları genelde envai çeşit baharatlar; pirinç, bulgur gibi baklagiller ve ettir. Mesela kakule ve safran en sık kullanılan baharatlar olup, Hint mutfağından geçmiştir.
• İran’da giyim konusunda bilmeniz gerekenlere “İran’da kadın turistler nasıl giyinmeli?” yazımızdan ulaşabilirsiniz.
• Ayrıca İran’a gitmeden bilmeniz gereken İran kurallarını gerekenleri öğrenmek için tıklayın.

İran Tarihi

Erken Dönem (M.Ö. 3200 – M.Ö. 625)

• İran Platosu’nda bulunan tarih öncesi kalıntılar sayesinde; yerleşim yerlerine dair izlerin Mezopotamya uygarlıklarından bile öncesine dayandığına dair bilgiler mevcut.
• Antik İran toplulukları ise M.Ö. üçüncü ve ikinci binyıllarda göç dalgaları halinde İran Platosu’na gelmişler.
• M.Ö. 1000 yıllarında, bu dönemde bölgede, Medler, Persler, Baktrialılar, Partlar, Kimmerler, Alanlar, Sarmatlar, İskitler gibi topluluklar bulunuyor.
• Tek tanrılı dinlerin atası kabul edilen Zerdüştlük bu dönemde doğuyor.  İçinde kutsal ilahi ve kuralların yer aldığı kitabı Avesta, İran tarihindeki en köklü dinlerinden Zerdüştlük dininin de yine bu dönemde ortaya çıktığı biliniyor. Tarihteki ilk tek tanrılı dinlerden olan Zerdüştlük, 6. Yüzyılın sonuna kadar Ahameniş İmparatorluğu’nun resmi diniymiş ve sonra da İran İmparatorluklarının resmi dini haline gelmiş.

İslamiyet Öncesi (M.Ö. 625 – M.Ö. 651)

• İslamiyet öncesi bu dönemde; Medler, Ahameniş (1. Pers İmparatorluğu) ve Selevkos İmparatorlukları, Partlar ve Sasaniler (2. Pers İmparatorluğu) İran tarihi’nin tarihsel gelişimine katkıda bulunmuşlar. Ticaret, yönetim ve dini alanlarda yenilikler ve gelişmeler kaydedilmiş.
• İran’ın İslami Fethi ile Sasaniler sona ermiş ve İran İslamlaşmaya başlamış.

Orta Çağlar (652 – 1501)

• İslam Devleti tarafından fethinden sonra İran’ın, tam olarak olmasa da büyük oranda İslamlaşması; sosyal, kültürel, siyasi ve tabii ki dini alanlarda birçok yeniliğe ve değişime neden oldu.
• İran bu tarihler arasında Emeviler, Abbasiler, Tahiriler ve Samaniler, Gazneliler, Selçuklular, Harzemşahlar, Moğol ve Timur İmparatorlukları tarafından fethedildi ve yönetildi.

Erken Modern Dönem (1501 – 1921)

• İran’da 1501’de ilk Şii İslam Devleti Safevi Hanedanı kuruldu. Mimari’de İsfahani Tarzın gelişmesine neden olan Safevileri 1722’de Afgan isyancılar yendi ve Afşar Hanedanı kuruldu.
• Afşar Hanedanı’ndan sonra Zend ve Kaçar Hanedanlıkları kuruldu. Kaçar Hanedanı döneminde 1908’de petrolün bulunması bir dönüm noktasıydı, bu durum diğer devletlerin İran’la ilgili hesaplar yapmasına neden oldu ve İran’ın da sosyo-ekonomik yapısı tamamen değişmiş oldu.
• Kaçar Hanedanı İran tarihindeki son Türk hanedanı olmuştur.
• Kaçar Hanedenı Fatih Ali tarafından yaptırılan Naivaran Sarayı‘nı görmek için tıklayın. Diğer bir Kaçar Sarayı da İran’ın en güzel yapılarından biri olan Gülistan Sarayı.

Son Şah ve İslam Devrimi

Burada kısa başlıklarla geçtik. En iyi şekilde anlayabilmek için İran Şahının Devrilişi Ve İslam Devrimi yazımızı okuyabilirsiniz.

Rıza Şah Dönemi

İngiltere’nin İran’a siyasi ve askeri yaptırımları ve müdahaleleri Safeviler döneminde başlamış. Sonralarda ingiliz bir ajan tarafından İran’lı Rıza Şah Pehlevi İngiltere’ye tanıtılmış.

1921’de İngiltere’nin İran’a yaptığı darbe ile İngiltere tarafından ülkenin başına getirilen Rıza Şah Pehlevi; 1923 yılında başbakan, 1925 yılında ise İran Şahı olmuş.

Birçok sosyalist ve milliyetçi hareketi bastırabilen Rıza Pehlevi, 1925 yılında Kaçar Hanedanlığını devre dışı bırakıp Pehlevi Hanedanlığını kurmuş.

Azerbaycan, Arabistan ve Luristan gibi bölgelerin yarı özerkliğini ortadan kaldırıp tüm yetkileri Tahran’a taşımış ve Farsça dışındaki dilleri kesin bir şekilde yasaklamış.

Sanayileşme, demiryolu taşımacılığı yapımına ve yükseköğretimin gelişimine katkıda bulunan Rıza Şah Pehlevi yönetimindeki İran; 2. Dünya Savaşı sırasında Almanya ile yakınlaşınca, uzun zamandır denge politikası yürüttüğü SSCB ve Birleşik Krallık tarafından işgal ediliyor.

İşgalden sonra müteffik güçlerinin isteğiyle Alman görevlileri sınır dışı etmeyi kabul etmeyen Rıza Şah Pehlevi, işgal güçlerinin denetiminde olması kaydıyla oğlunun iktidarı sürdürebilmesi için ülkeyi terk etmek zorunda kalmış.

Muhammed Rıza Pehlevi Dönemi

Babası Şah Rıza’ya göre daha demokratik yeniliklere imza atan Muhammed Rıza Pehlevi; basına yönelik sansürü kaldırmak, siyasal ve toplumsal örgütlenmelere izin vermek gibi faaliyetlerde bulunmuş.

1943’te yapılan Tahran Konferansı’nın ardından Birleşik Krallıki SSCB ve ABD’nin İran’ı işgal edip yeniden inşa etmesine karar verilse de; SSCB buna uymayıp Azerbaycan Milli Hükümeti ve Kürt Mahabad Cumhuriyeti adlı iki özerk devlet kurmuş. Aynı yıl SSCB, İran’ın kuzey petrol yataklarını işletme konusunda imtiyazlı bir anlaşma yapınca bu toprakları boşaltmış.

Operasyon Ajax

Giderek daha etkin hale gelen Ulusal Cephe, halkın çoğunluğunun isteği üzerine 1951’de petrolün ulusallaştırılmasıyla ilgili kararın mecliste kabul edilmesini sağlamış. Karara karşı çıkan Başbakan Razmara öldürülünce; Şah, Ulusal Cephe lideri Muhammed Musaddık’ı başbaşkanlığına getirmek zorunda kalmış.

Petrolü ulusallaştırma kararı ve Musaddık’ın genel bağımsızlıkçı politikası Birleşik Krallık ve ABD’nin hoşuna gitmeyince, CIA ordudan bir gruba destek vermiş ve bir darbe düzenlenip Şah ülkeyi terk etmek zorunda bırakılmış. Sonra İngilizler ABD ile anlaşıp Musaddık’ı devirmek için Ajax Operasyonu’nu yapınca 1953’te Musaddık tutuklanmış, Şah ise ülkeye dönmüş.

Ak Devrim

Şah’ın Musaddık iktidarının bitiminden sonra İran’ı geliştirmeyi sağlamak için öne sürdüğü reform paketi. O sırada din adamı Humeyni siyasi önder konumunda olduğu ve halk içinde çıkan olaylardan sorumlu tutulduğu için 18 ay hapiste tutuldu.

İran İslam Devrimi

Aynı zamanda adı İran Devrimi’dir. Ocak 1978’te başlayan Şah karşıtı büyük gösteriler, grevler ve ekonomiyi korkunç etkileyen olaylar sonucu, Şah Şubat 1979’da ülkeyi terk eder ve Humeyni İran’a geri döner.

1 Nisan 1979’da referandum sonucu İran, resmen İslam Cumhuriyeti haline gelir sonra da Aralık 1979’da ülke teokratik anayasayı ve Humeyni’nin dini liderliğini onaylar. Beni Sadr cumhurbaşkanı yapılır.

İran-Irak Savaşı

İran tarihinde en önemli olaylardan biri de; ABD ile ilişkileri devrim sırasında kötüleşen İran’da 1979’da bir grup öğrencinin ABD büyükelçiliğinin casus yuvası olduğu gerekçesiyle personeli rehin almasıdır. Öğrenciler rehineler karşılığı Şah’ın verilmesini istedi fakat 1980’de Şah ölünce plan başarısız oldu.

Irak Lideri Saddam Hüseyin, Arap nüfusu ve zengin petrol yatakları açısından değerli olan Huzistan’ı almak ve Basra Körfezi’ne açılma isteğini gerçekleştirmek için İran’a Tahran’dan saldırmayı planladı. Irak sonradan BM’in barış antlaşması nedeniyle geri çekilmek zorunda kalsa da iki tarafta da yüz binlerce insan hayatını kaybetti. Bu savaşla alakalı en çarpıcı gerçek ise Irak’ın bu sekiz yıl süresince savaşta kullandığı kimyasal silahlar.

M.Ö.2000	Orta Asya’dan İran’a göçler
M.Ö. 530-330	Büyük Kiroş’un Akamanış Hanedanlığı’nı kurması
M.Ö. 330	Büyük İskender’in İran’ı fethetmesi
M.Ö. 323	Büyük İskender’in ölümü ve generallerinden birinin Seleukos İmparatorluğu’nu kurması
M.Ö. 250	Arşaklı istilacıların Part İmparatorluğu’nu kurması
M.S.  224	Sasanilerin Pers imparatorluğu kurması
M.S. 637	Arapların fethi, İslam’ın resmi din olması
1051-1220	Selçuklular’ın hakimiyeti
1258	Moğol istilacılarının İlhanlı Devleti’ni kurması
1335	Moğol egemenliğinin sona ermesi; küçük hanedanlıkların kurulması
1501-1722	Safevilerin hakimiyeti
1796-1925	Kaçar Hanedanlığı dönemi
1926	Rıza Şah’ın Pehlevi Hanedanlığı’nı kurması
1935	Bölgenin İran ismini alması
1941	İngiliz ve Sovyet Rusya güçlerinin istilası; Rıza Şah’ın tahtı oğluna devretmesi
1979	İslam Devrimi, Ayetullah Humeyni’nin başa geçmesi
1980	İran İslam Cumhuriyeti’nin kurulması
1980-1988	İran-Irak savaşı
1989	Ayetullah Humeyni’nin vefatı
1997	Muhammed Hatemi’nin lider seçilmesi
2002	ABD başkanı George W. Bush’un İran’ı “axis of evil” olarak nitelendirmesi
2005	Mahmud Ahmedinejad’ın başkan olması