KIRGIZİSTAN’DA YAŞAM & KIRGIZ GELENEKLERİ

Yüzyıllardır göçebe yaşayan Kırgızlar, Soyvetler Birliği zamanında yerleşik hayata geçmeye zorlanmışlar. Toplum mühendisliği birçok bölgede epey sonuç verse, Kırgızları tamamen göçebelikten ve geleneklerinden koparamamış. Ağır kışı köyde geçirip yazın yaylaya çıkma şekilinde yarı göçebe bir hayat benimsemişler. Bugün çağlar öncesinden gelen birçok örf ve adet de yaşatılmaya devam ediyor.

Şimdi size bunlara anlatacağız ama önce ufak bir hatırlatma yapmak isteriz: Kırgızistan’da 3 büyük etnik grup var. Nüfusun %71’ini Türki bir halk olan Kırgızlar, % 9’unu Ruslar ve %14.5’uğunu da Özbekler oluşturuyor. Her grup bulundukları bölgeki kültürünü etkilemiş; Bişkek‘te Rusların yoğun olması burayı daha batılı bir yer yaparken, Özbeklerin yoğun olduğu yerlerde Kırgız kültürü daha tutucu bir İslam anlayışı ile harmanlamış. Bölgesel farklılıklar olduğunu da aklınızda bulunsun.

1. Göçebe Kırgızlar’ın Yurt Yaşamı ve Geleneksel El İşleri

Çocuklara Düşen Görevler

“Yurt” diye geçen obalarda en küçükten en büyüğe, at üstünde sürü gütmekten, hayvanlara yem vermeye tüm aile fertlerine bir görev düşüyor. Haliyle de buradaki 4 yaşındaki bir çocuk şehirli akranlarına göre çok daha sorumluluk sahibi ve olgun oluyor. Mesela sabah 5’te kendi kendilerine kalkıp koyunlarla ilgilileniyor, kimse söylemeden işlere yardım ediyorlar.

Atın Altın Değerinde Olması

Göçebe Kırgızlar, kurulumunun ve nakliyesinin kolay olması sebebiyle keçeden yapılma yurtlarda, Kırgızca adıyla “boz-üy”lerde konaklıyorlar. Gece içinde serilen yer yatakları gündüz toplanıyor. Herkes bir yurtta beraber yatıyor. Keçe hem kendi üretebildikleri bir ürün, hem de iyi bir yalıtım malzemesi olduğundan yüzyıllardır göçebe Kırgızların vazgeçilmesi olmuş. Keçenin üzerine de muşamba geçirilerek yağıştan korunuyor.  Boz-üylerde konaklama hakkında tüm bilgileri Kırgızistan’da Konaklama yazımızda bulabilirsiniz.

Göç

Tüm ailenin bir yerden bir yere göç etmesi gerektiği zamanda yurtlar toplanıyor ve atların sırtlarına yükleniyor. Bulundukları yeri terk etmeden önce geleneksel anlamda gerçekleştirdikleri bazı ritüeller var; mesela çadırlardaki mandal deliklerinden eritilmiş tereyağı dökmek gibi. Bunu bu ritüelin amacı da oradaki yerel ruhlara, gelecek yıl kazasız belasız geri dönüşlerinin karşılığı olarak bir adak sunmakmış. Boz-üylerde konaklamak bizce en unutulmaz Kırgızistan deneyimlerinden. Kırgızistan Turu En Güzel 26 Deneyim yazımızdan da diğer önerilerimizi bulabilirsiniz.

Bunun dışında Kırgızların halıları da ünlü. Bu halılar da çadırlar gibi keçeden yapılıyor, yine yukarıda bahsettiğimiz gibi iyi bir izolasyon maddesi oldukları için. Her biri tek tek işlenen ve desenleri, modelleriyle son derece göz alıcı olan bu halılar Kırgızların geleneksel yapısından birer parça. Bu halılarda en çok bıçak, antik silahlar, mızrak ve akarsu motiflerine rastlanıyor.

2. Göçebe Kırgızlar’ın Bel Kemiği Hayvancılık

8 milyon hektar doğal mera alanı ülkede göçebe yaşamı benimsemiş Kırgızlar’ın temel ekonomik uğraşı haliyle hayvancılık. Bu nedenle de günlük hayatın büyük bir kısmı zaten hayvancılıkla ilgili işlerle geçiyor, gündüz erkekler hayvanlarla ilgilenirken gece hayvanlarla ilgilenmek ise kadınlara ve genç kızlara bırakılıyor.

Genel olarak koyun, keçi, sığır, at yetiştiriciliği, kümes hayvancılığı ve arıcılık yapılıyor. Bunlardan elde edilen sütten mandıracılık, kürkten kürkçülük gibi yan ekonomik faaliyetler yürütülüyor. Göllerde de tatlısu balıkçılığı var. Bir de kartallarla avlanmadan tazılarla avlanmaya geleneksel ve çok incelikli bir avcılık kültürleri var.

Hayvansal Beslenme

Göçebelik ve hayvancılık hayatın iki değişmezi olunca, göçebe düzende Kırgızlar’ın beslenmeleri de et ve süt ürünü üzerine kurulu oluyor. Sofralar çok sade. Kahvaltılar reçel, tereyağ, kımız ve ekmek şeklinde. Diğer öğünlerde et ve hamur işi ağırlıklı. Her şey ev yapımı ve doğal. Geleneksel Kırgız yemekleri neymiş merak edenleri ayrıca Kırgızistan’da Ne Yenir yazımıza alalım.

Ata Verilen Önem

Kırgız kültüründe at çok büyük yer taşıyor. Sırf at tasvir etmek için kullanılan kelimeler var. Mesela atların renklerini anlatmak için günlük hayatta kullanılan kelimeler yerine atlara özel renk isimleri kullanılıyor. (Sarı kediye sarman demek gibi) Atın her yaşının bir simi var: 0 – 1 yaş arası at kulun,  1 – 2 arası tay,  2 – 3 arası kunan, 3 – 4 arası bıştı (yani “pişti”, yetişkinliğe erdi).

3. Kız Kaçırma & Zoraki Gelinler

Maalesef Kırgızistan’da evliliklerin önemli bir kısmı kızın kaçırılması ve gelin olmaya mecbur bırakılması şekilinde gerçekleşiyor. Yasalara aykısı olsa da, polisler, aileler, konu komşu herkes bunu bir gelenek olarak kabul edilip kimse müdehale etmiyor. İşin garibi, bunun ölmüş olan bir gelenekken SSCB’nin dağılmasının ardından tekrar hortlaması.

Bu videoda kaçırma işlemi, düğün ve ailelerin barışma süreçlerini izleyeceksiniz ama en azından bu durumda gençler zaten birbirlerini seven gençlermiş. Bu yine kötünün iyisi bir durum ama videoda da duyacağınız üzere birçok kız kaçırıp, zorla istemedikleri birileri ile evlendiriliyor… Hatta hayatlarında başka birileri varken…

Kızın kanlı çarşaf asılarak bakire olduğunun ispatlanması da bir başka rahatsız edici gelenek. Bazı kızlar bakire olsa bile kızlık zarları çok ince olduğu için kanamıyor ve zan altında bırakılıyor. İntihar ya da cinayete kadar giden korkunç bir sürü olaya sebep oluyor.

4. Kırgızlar’da Aile Yapısı

Hiyerşik Aile Yapısı

Kırgız göçebe kültüründe aile yapısı ciddi bir hiyerarşik yapıya sahip, otoritenin kimde olduğu her daim belli. Dolayısıyla ataerkil bir hakimiyet söz konusu ve genellikle aynı hanede üç nesil bir arada yaşıyor.

Aksakal denilen ailenin yaşça büyük kişilerinin en büyük eşi de evdeki işlerden sorumlu en üst dizeydeki kişi kabul ediliyor. Özellikle Aksakallar için akşam yemekleri çok önemli hatta hiyerarşilerini görebileceğimiz bir oturma düzenine bile sahipler. Mesela ailenin başı akşam yemeklerinde en onurlu kabul edilen yere otururken, erkek çocukları yaşlarına göre onun sağ tarafına, en büyük eşi sol tarafına ve gelinleri de kocalarının öncelik sırasına göre en büyük eşin yanına oturuyor. Ayrıca bu sıralamada Aksakal’ın en genç eşi de yemek dağıtımını ve yönlendirmesini yapıyor.

Ata Verilen Değer

Onlar için bir buzağının, tayın veya kuzunun doğumu en az bir çocuğun doğumu kadar büyük bir önem taşıyor.

Aşiret Düzeni

Ayrıca Kırgızlar için kabileler ve klanlar büyük role sahip çünkü onlar günlük yaşamda koruma ve destek rollerini üstlenen temeli sağlıyorlar. Örnek verecek olursak; zengin ailelerin yoksul akrabalarına yardım amaçlı hayvancılık yapması bekleniyor ki bu şekilde geçimleri sağlanabilsin, düğün yapabilsinler gibi.

Kısacası geleneksel bir Kırgız ailesi, ihtiyaç duydukları her şeyi kendilerinin, aile bireylerinin birleşerek oluşturduğu, ürettiği minimal düzeyde bir hayat yaşıyor. O

5. Neslin ve Geleneklerin Devamı İçin Çocukların Önemi

Hamilelerin El üstünde Tutulması

Kırgızlar için çocuklar oldukça önemli çünkü onlar için genç nesil, sahip olunan kültürün ve değerlerin devam ettiricisi niteliğinde. Halklarının ölümsüzlüğünün simgesi olarak çocukları görüyorlar. Bu yüzden hamile kadınlar çocuğunu doğurana kadar toplum içinde özel bir statüye sahip olmuş oluyor. Yapılacak günlük işlerdeki her türlü ağır ve yorucu işten uzak tutuluyor, köyden tek başına çıkması yasaklanarak kötü ruhlardan korunması için büyüler ve muskalar yapılıyor. İnanışlarına göre kötü ruhların yaşadıkları çadırdan uzak durması için çadırda sürekli ateş yakıp, hamile kadının üstüne muskalar asıp, yattığı yere içi dolu silahlar asıyorlar. Bütün bunlardan anlayacağınız gibi bebek onlar için baya baya önemli. Doğduğunda da gelenekleri gereğince bebeğe ilk yemeği olarak eritilmiş inek yağı içirip, ilk giysisi saygın ve yaşlı bir adamın gömleğinden ve çok çocuk doğurmuş bir kadının iç çamaşırından dikilirdi. Bunlar da bebeğin sağlıklı, uzun ve mutlu bir hayat yaşaması inancıyla yapılıyormuş.

İsim Koyma Ritueli

Bebeğin doğumuyla ailenin düzenlediği bir takım törenler yapılır, çeşitli etkinliklerin olduğu ziyafetler düzenleniyor. Bebeğe ad koyma töreni yapılıp bu törene de en saygın ve yaşça büyük olan kişiler çağrılıyor. Bütün bu güzelliklerin yanında bebeğe kadın tarafından isim verilemez oluşu oldukça ataerkil bir özellik. Bunu ancak aksakallar ve bebeği ilk gören kişiler yapabiliyormuş. Hatta ad koyma o kadar önemli bir durum ki onlar için bebeğe isim verirken adın ona uygun olması için önce bebeği baya bir inceliyorlarmış.

Beşikte İlk Uyku Töreni

Her şeyde tören var bebeği yatırırken yok mu? Tabii ki ona da var. Bebeğin ilk kez beşiğine yatırılacağı gün Beşik Töreni düzenleniyormuş, yaşlı bir kadın tarafından geleneksel bir ninni eşliğinde beşiğine yatırılıyormuş bebek. Onun da kötü ruhlardan korunması için beşiğine çeşitli boncuklar ve muskalar asılıyormuş. Bunun gibi daha birçok tören ve inançlarına göre yaptıkları şeyler mevcut. Anlayacağınız gibi bebek ve onun korunması oldukça hassasiyet gösterdikleri bir konu.

6. Kırgızlar’da Evlilik ve Düğün Törenleri

Her toplumda olduğu gibi tabii ki Kırgız toplumunda da evlilik çok önemli. Evlilik onlar için de sorumluluk gerektiren ve ciddi bir kurum. Evlilikler en ideal olan iki gencin birbirini sevmesiyle, görücü usulüyle, beşik kertmesi usulüyle hatta ve hatta kız kaçırma ile gerçekleşebiliyor.

2012 yılına kadar devlet en eski geleneklerden biri olan kız kaçırmanın önüne yasal olarak herhangi bir engel koymuyordu hatta tamamen serbest kılıyordu. Yani bu demek oluyor ki sokakta yürürken bir kız kaçırıldığında kızın rızası olsun veya olmasın kendisini kaçıran kişi ile evlenmek zorunda kalıyordu. Açıkça insan haklarına aykırı olan bu geleneğin devlet şimdilerde yasaklarla  ve 7 ile 10 yıl arasında değişen ağır hapis cezalarıyla önüne geçmeye çalışıyor ama yine de ülkenin her yerinde yılda 10 bine varan vakalar yaşanmaya devam ediyor.

Beşik Kertmesi

Bununla birlikte hepimizin bildiği beşik kertmesi olayı Kırgız kültüründe oldukça yaygın durumda. Daha doğmamış bebekleri veya küçük çocukları beşik kertmesi yaparak aileler dünür oluyor. Sonra törenler yapılarak sonsuza kadar akraba olacaklarına sözler veriyorlar.

Ölen Kocanın Abisi İle Evlenme

Başka bir evlilik yolu olan ve tüm konargöçer yaşayan Türklerde olduğu gibi kocası ölen dul kadının, kocasının abisi ile evlenmesi geleneği burada da var. Çünkü yine onlara göre aile göçebe bir hayat yaşandığından kadının yalnız yaşaması; işlerin zorluğundan, yaşam şartlarının gerekliliğinden gibi sebeplerle imkansız hele ki çocukları da varsa.

Kız İsteme

Kırgızlar için de evlilik süreci bizdeki gibi kızı istemeyle başlıyor. Kızı istemeye gelindiğinde gelinin müstakbel kayınvalidesi müstakbel gelinine altın bir çift küpe takar. Bu nişan anlamına gelir. Kırgızistan geleneklerine göre önce en büyük erkek kardeş evlenir. Daha sonra diğer kardeşlere sıra gelir.

Başlık Parası

Kırgızların kültüründe evlilik için olmazsa olmaz şey başlık parası. Buna kalim deniyor. Hatta eskiden başlık parası miktarı o kadar yüksekmiş ki bu yüzden evlenemeyenler bile olmuş. Bu miktar ailenin sahip olduğu mal varlığına ve hayvanlarına göre değişiklik gösteriyor, esas olarak da hayvanlardan oluşuyor. Genellikle kuzu, at, sığır gibi başlıklar düğün günü kesilip misafirlere ikram ediliyor. Nakit para da yeni evlilerin ev eşyalarına veriliyor.

Baba Evinden Uçuş

Geleneksel bir Kırgız düğününde, en önemli kısım kızı ailesinin evinden alma kısmı. Gelinin kayınvalidesi ve görümceleri tarafından beyaz bir yurt çadırı kuruluyor. Gelin baba evinden bu çadıra geçiyor. Kırgızistan’da evlenmemiş kızlar saçlarını iki yandan ördüklerinden, gelinin saçları açılıyor. Bu arada halk türküleri söyleniyor. Gelinin çeziyi de bu esnada evden çıkıyor. İşte damat tarafı gelini bu çadırdan almaya geliyor. Geliş yoluna “arkan” denilen bir ip çekiliyor ve damattan şarkılar ve şakalar eşliğinde bir nevi fidye isteniyor. Gelini uğurlarken kız tarafı yine ağıtlar yakıyor çünkü Kırgızlar’ın inancına göre evlenen kız artık baba evini geri dönmemek üzere terk etmiş sayılıyor ve başkasına ait kabul ediliyor. Bu noktada tahmin edersiniz ki gelinin ağlaması makbul.

Damatlık & Gelinlik

Damat geleneksel öğelerle işlenmiş bir takım giyiyor kafasına da yünden yapılma bir kalpak takıyor. Ucunda duvak olan koni biçimli bir takke takan gelin, geleneksel gelinliğini giyer. Tabi bu çok geleneksel Kırgız düğünlerinde hala geçerli olan bir şey. Artık çoğu düğünde batı tarzı gelinlik ve damatlıklar tercih ediliyor.   Tüm seremoniler bittikten sonra damadın ailesi, gelinin başına bir eşarp bağlıyor. Bu evlenen kadınların taktığı bir eşarp.

Düğün Sofrası

Geleneksel bir Kırgız düğününde, menüde genellikle kuzu çevirme ve pilav ağırlıklı yemekler mutlaka oluyor.

Eve Çıkmak

Normalde yeni evli çift, kendi evlerine geçene kadar damadın evinde yaşıyor. Eğer ki damat evin tek erkeği ise veya en küçük erkeğiyse çift yaşlılara bakmakla yükümlü olduklarından evden hiç ayrılmıyorlar.

Kız Tarafının Ailesi

İlk zamanlarda ha deyince yeni gelinin ailesini görmesine izin de yok. Ta ki topluca yeni bir ziyaret ayarlanana kadar. Tabi ki eller boş gidilmiyor ve gelinin annesine bir inek götürülüyor. Daha sonra yeni gelin kendi evinde ilk yemekli davetini veriyor. Bu onun ailenin eşit bir üyesi olduğunun göstergesi olarak kabul ediliyor.